Walcząc o przetrwanie (Jerzy Kosiński "Malowany ptak")

„Malowany ptak” to pierwsza książka Jerzego Kosińskiego jaką dane mi było przeczytać. Już kiedyś miałam ją w rękach, ale z różnych względów i powodów jej lektura zakończyła się, zanim na dobre się zaczęła. Już wtedy byłam świadoma jakich treści mogę się spodziewać, jednak dopiero po przeczytaniu jej w całości, zdałam sobie sprawę z tego, z czym tak naprawdę mam do czynienia.

Bohaterem, a zarazem narratorem książki „Malowany ptak” jest żydowski chłopiec, któremu z dnia na dzień przyszło walczyć o przetrwanie w czasach II wojny światowej. Wędruje od chaty do chaty szukając schronienia w zamian za pracę i sumiennie wykonywane polecenia. Jego odmienność wcale mu nie pomaga – na każdym kroku jest szczuty i szykanowany przez wieśniaków, którzy boją się przyjąć go pod swój dach.

Z każdym kolejnym rozdziałem poznajemy coraz bardziej porażające szczegóły, które zagnieżdżają się w naszym umyśle nie dając o sobie zapomnieć. Ja sama nie mogłam się otrząsnąć przez długi czas – ostatnie zdanie i zamknięcie książki wbrew pozorom wcale nie kończą lektury. Nagle okazuje się, że to dopiero początek – myśli atakują ze wszystkich stron i są jeszcze bardziej natarczywe, niż podczas samej lektury. Pytania jakie rodzą się w umyśle czytelnika są zawiłe i trudne. Im dłużej zastanawiamy się na odpowiedzią, tym bardziej zdajemy sobie sprawę, że jest ona na wyciągnięcie ręki i należy jej szukać w nas samych.

Kosiński skupia się przede wszystkim na człowieku i jego prawdziwej naturze, która prędzej czy później zostaje wydobyta na światło dzienne. Mowa tutaj o naszej mrocznej stronie, która uwidacznia się pod wpływem odpowiednich czynników. Można próbować tłumaczyć zachowanie ludzi, z którymi stykał się główny bohater – II wojna światowa i wszystko co z nią związane skłaniało wiele osób do różnych, niekoniecznie dobrych i wielkodusznych zachowań. I chociaż jesteśmy w stanie zaakceptować fakt, że każdy z nas jest w jakimś stopniu zły, to mimo wszystko trudno jest pojąć i zaakceptować ilość okrucieństwa, jaka może zostać w jednej chwili skierowana w stronę jednej tylko osoby.

Inny ważny problem, który pojawia się na stronach „Malowanego ptaka” to problem inności. Ową inność obrazuje nam główny bohater, który na każdym kroku spotyka się z nietolerancją wynikającą z jego narodowości. Ciemna karnacja i język, którym się posługuje, a który nie dla wszystkich jest zrozumiały sprawiają, że jest on bity i prześladowany na każdym kroku. Wiele wydarzeń mających miejsce w jego życiu utwierdza nas w przekonaniu, że to właśnie on jest tytułowym „malowanym ptakiem”, który musi walczyć z silniejszym od siebie przeciwnikiem niczym ptaki, które na siłę malowane są przez pewnego bohatera książki, Lecha:

„Czasami przez wiele dni Głupia Ludmiła nie pojawiała się w lesie. Lecha ogarniała niema furia. Wpatrywał się ponuro w ptaki zamknięte w klatkach, mrucząc coś pod nosem. W końcu, po długim namyśle, wybierał najsilniejszego ptaka, przywiązywał go sobie do nadgarstka i przystępował do szykowania cuchnących farb, które rozrabiał z najrozmaitszych składników. Kiedy był zadowolony z kolorów, obracał ptaka i malował mu skrzydła, głowę i pierś w barwy tęczy, aż ten stawał się bardziej pstrokaty i jaskrawy niż bukiet polnych kwiatów. Wtedy szliśmy w najgłębszy las. Tam Lech wydobywał malowanego ptaka; kazał mi go trzymać w ręce i lekko ściskać, żeby zaczął ćwierkać. Jego szczebiot przyciągał stado ptaków tego samego gatunku, które krążyło nerwowo nad naszymi głowami. Więzień, słysząc pobratymców, usiłował się do nich wyrwać. Ćwierkał coraz głośniej, a jego małe serce, zamknięte w świeżo malowanej piersi, biło jak oszalałe. Gdy gromadziło się wystarczająco dużo ptaków, Lech dawał mi znak, żebym puścił więźnia. Ten wzbijał się do góry, szczęśliwy i wolny, kropka tęczy  na tle chmur, po czym wlatywał w czekające brunatne stado. Przez moment ptaki były zbite z tropu. Barwny odmieniec krążył z jednego końca stada na drugi, daremnie próbując przekonać krewniaków, że jest jednym z nich. Ale ci, oszołomieni jaskrawymi kolorami, przyglądali mu się z niedowierzaniem. Gdy uporczywie usiłował zająć miejsce w szyku, spychali go coraz dalej i dalej. Wkrótce widzieliśmy, jak kolejno odrywają się od stada i atakują go zawzięcie. Jeszcze chwila i wielobarwny kształt zaczynał tracić wysokość i spadał na ziemię. Takie sceny rozgrywały się często…” [1]

Z całą pewnością jest to jeden z istotniejszych fragmentów tej książki – w wielu sytuacja, w wielu miejscach ludzie, u których szuka schronienia główny bohater, do złudzenia przypominają stado ptaków. A dalej jest tylko gorzej…

„Malowany ptak” przepełniona jest obrazami ukazującymi przemoc skierowaną wobec głównego bohatera i nie tylko, ale to właśnie dzięki tym strasznym obrazom ma ona taką wymowę i tak silne oraz uniwersalne przesłanie, które od tylu lat wciąż porusza. Obrazy jakie wykreował Kosiński budzą skrajne emocje – każdy rozdział wstrząsa do granic możliwości. Do lektury „Malowanego ptaka” trzeba dorosnąć i z całą pewnością nie można nikogo zmusić do przeczytania jej. Ale gdy tylko ktoś po nią sięgnie, z pewnością nie pożałuje swojej decyzji. 

[1] Jerzy Kosiński, Malowany ptak, Warszawa 2011, str. 66 – 67